تاریخچه‌ی رادیو در ایران
اولین اقدامات برای برقراری امکان استفاده از امکانات رادیویی به سال ۱۳۰۳ هجری شمسی (معادل با سال ۱۹۲۴ میلادی)، از سوی وزارت جنگ برمی‌گردد که مقدمات راه‌اندازی فناوری بی‌سیم را فراهم کرد. پس از ورود بی‌سیم به ایران در سال ۱۳۰۵ و تهیه‌ی دانش لازم برای استفاده‌ی سراسری از آن، هیئت وزیران وقت در روز ۲ مهرماه سال ۱۳۱۳ قانون استفاده‌ی سراسری از رادیو را تصویب کرد و مطابق با مقررات، برای نصب آنتن و تجهیزات رادیویی و به کار بردن الزام به اخذ مجوز از «وزارت پست و تلگراف و تلفن» بود. در سال ۱۳۱۶، وزرات پست و تلگراف و تلفن تأسیسات و ساختمان‌های لازم برای رادیو را مهیا ساخت و به‌دنبال آن، در سال ۱۳۱۷، سازمان «پرورش‌افکار» که شامل دارای‌کمیسیون‌های مطبوعات، ادبیات کلاسیک، سخنرانی، نمایش‌های رادیویی و موسیقی می‌شد؛ تأسیس شد تا با گسترش فعالیت‌ها و ایجاد آمادگی لازم، در تاریخ 4 اردیبهشت‌ماه ۱۳۱۹ اولین فرستنده‌ی رادیویی عمومی در ایران در محل «عمارت کلاه فرنگی بی‌سیم» در جاده‌ی قدیم شمیران افتتاح گردد. از سال ۱۳۱۹، رادیو تهران در ۲۴ ساعت فقط ۸ ساعت برنامه اجرا می‌کرد که شامل اخبار، موسیقی ایرانی، برنامه‌های مذهبی، فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی بود. در سال ۱۳۲۲، رادیو تهران بخش صبحگاهی را به مدت سه ساعت و در سال ۱۳۲۴، ویژه‌برنامه‌های جمعه و روزهای تعطیل دیگر را نیز به جدول پخش خود افزود.
«خبرگزاری پارس» تحت عنوان «بخش خبر»، مسئول تهیه و پخش اخبار رادیو بود. در ابتدای کار، خبرگزاری پارس، اخبار روزنامه‌ها را قیچی می‌کرد و به دست گویندگان رادیو می‌داد؛ اما رفت‌رفته و طی پنج سال، فعالیت این خبرگزاری جدی‌تر شد تا آن جایی که علاوه بر تهیه و پخش اخبار رادیویی، هر روز چهار بولتن در دو نوبت صبح و عصر از اخبار ایران و جهان تهیه کرده و به رایگان در اختیار روزنامه‌ها قرار می‌داد. گزارش‌های رادیویی نیز یا از طریق فرستنده سیار و به صورت زنده پخش می‌شد یا جریان آن رویداد، روی نوار ضبط شده و در بخش اخبار از رادیو پخش می‌گردید. اخبار خارجی نیز از طریق تله‌تایپ (Teletype، دستگاه خودکار خبرگیری) که نقش خبرنگار را بازی می‌کرد، دریافت و سپس توسط مترجمان در مدت کوتاهی ترجمه و برای تنظیم خبر رادیویی تحویل سردبیر اخبار می‌شد و پس از آن، توسط مسئولان خبرگزاری کنترل شده و برای پخش به استودیوی رادیو ایران تحویل می‌گردید.
«اینجا تهران است، صدای ایران!»
در بدو تأسیس، رادیو تهران که دارای دو فرستنده یکی برای موج متوسط و دیگری برای موج‌کوتاه بود، برای پخش برنامه‌های خود از یک استودیو در محل اداره بی‌سیم استفاده می‌کرد. در سال ۱۳۲۷ یک فرستنده در اختیار اداره‌ی رادیو قرار گرفت و یک استودیوی کوچک در میدان ارگ برای پخش اخبار ساخته شد. «اینجا تهران است، صدای ایران!» اولین جمله‌ای بود که با گویندگی «خانم قدسی رهبری» برای کسانی که در میدان توپخانه برای شنیدن اولین پخش سراسری رادیو گرد آمده بودند، پخش شد. در سال ۱۳۳۶ نام «رادیو تهران» به «رادیو ایران» تبدیل و بعدها در جنب رادیو ایران، فرستنده دومی برای رادیو تهران مشغول به کار گردید که در آغاز، تنها موسیقی پخش می‌کرد.
اهداف و تشکیلات رادیو پیش از انقلاب اسلامی
هدایت تشکیلات رادیو در ابتدای تأسیس آن، با نام «اداره‌ی رادیو» تحت عنوان زیرمجموعه‌ای از «اداره کل انتشارات و تبلیغات» برای مدیریت به استاد دانشگاه، دکتر عیسی صدیق اعلم، واگذار شد. اهداف و وظایف این اداره عبارت بودند از:
- تعیین سیاست و خط مشی رادیو: برای تعیین خط مشی و سیاست رادیو، تشکیلاتی تحت عنوان «شورای عالی انتشارات» بر پا شد که علامه محمد قزوینی، محمدعلی فروغی (ذکاء الملک)، دکتر قاسم غنی، دکتر علی‌اکبر سیاسی (رییس دانشگاه تهران)، دکتر رضا زاده‌شفق، دکتر محمود افشار و استاد علینقی وزیری از اعضای آن بودند.
- توسعه فرهنگ عمومی و آشنا کردن مردم با اصول زندگی نوین: برای شروع روال تغییر شکل زندگی و مدرن‌سازی آن، رادیو وسیله‌ای بسیار مناسب بود.
- توجه به وحدت ملی، مبانی ملیت و حفظ استقلال: رادیو امکان هم‌نوایی و نزدیکی دیدگاه‌های مردم عادی و متفکرانِ اقشار گوناگون را فراهم می‌آورد.
- شرح تحولات کشور: رادیو به عنوان اولین رسانه‌ی بدون تأخیر و معطلی‌های فیزیکی می‌توانست در اسرع وقت رخدادهای هر نقطه از ایران را به ثورت سراسری نشر دهد.
- رعایت کامل سیاست دولت در انتشار اخبار: رادیو به عنوان عاملی برای تعیین خط فکری و آگاهی عمومی مردم می‌توانست به جهت‌دهی توده‌ها و اقشار جامعه بسیار کمک کند.
- تأسیس مدرسه برای تربیت خطیب، قصه‌گو، شاهنامه‌خوان: با توجه به ایجاد شیوه‌ی جدید برای انتقال اطلاعات و ظرفیت بالای آن طبیعی بود که نیاز به آموزش نیروی انسانی برای تداوم و گسترش خدمت‌رسانی رادیو بود.
- نصب رادیو و بلندگوی عمومی در مرکز شهر: با این که خرید گیرنده‌ی رادیو توسط عموم مردم آزاد و ممکن بود، اما برای حفظ تداوم در دسترس بودن و انتقال اخبار نیاز به نشر آن در سطح شهر بود.
- تأسیس مدرسه هنرپیشگی: با توجه به آن که اجرای نمایشنامه‌ها از طریق رادیو مانند اجرای فیزیکی، نمود بصری نداشت، نیاز به تربیت نیروی انسانی متخصص در ادا و انتقال غیربصری احساسات و مفاهیم از طریق رادیو احساس می‌شد.
- ایجاد و گسترش تشکیلات رادیو: جذب از میان فرهنگیان شایسته، هنرمندان با ذوق و انتقال افراد از سایر وزارتخانه‌ها به «اداره کل انتشارات و تبلیغات» برای تأمین نیروهای اداری متخصص اقدامی لازم می‌نمود.
از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۸، به مرور هر استانی زیر نظر اداره کل انتشارت و تبلیغ صاحب اداره‌ی رادیو استانی شد.
اولین افراد شاخص و برجسته‌ای که به رادیو پیوستند
از نویسندگان می‌توان به محمد حجازی ملقب به مطیع‌الدوله (نویسنده و داستان‌نویس)، عبدالرحمن فرامرزی (نویسنده و مدیر روزنامه کیهان) حسینقلی مستعان (داستان‌نویس)، ابوالقاسم پاینده (نویسنده)، ابوالقاسم اعتصام‌زاده و مشفق همدانی (مترجم) اشاره نمود که از چهره‌های شاخصی بودند که در تشکیلات تازه‌تأسیس رادیو فعالیت می‌کردند. از نخستین زنانی که در مقابل میکروفن رادیو ایران نشستند؛ می‌توان به خانم‌ها طوسیه حائری و قدسی رهبری یاد نمود. از میان خوانندگان، غلامحسین بنان فوق‌العاده طرفدار داشت و شنبه‌ها رأس ساعت مقرر صدای بنان پخش می‌شد و چنان‌چه در این مورد تأخیری پیش می‌آمد، سبب نگرانی و گلایه شنوندگان می‌گردید. از نوازندگان مشهور و محبوب می‌توان به استاد محجوبی (پیانو)، استاد ابوالحسن صبا (ویلون) و استاد رضا ورزنده (سنتور) اشاره نمود.
رادیو پیام، ارمغان تشکیلات رادیو پس از انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، سازمان «رادیو تلویزیون ملی ایران» تبدیل به «صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» شد و کماکان مانند قبل در حال فعالیت است. هم‌چنین، در حال حاضر بالاترین مقام رادیو، «معاون رئیس سازمان صدا و سیما در حوزه‌ی صدا» است. از محبوبترین و پرطرفدارترین رادیوهای ایران پس از انقلاب اسلامی می‌توان به «رادیو پیام» و «رادیو ایران» اشاره کرد.
رادیو پیام، رادیوی لحظه‌ها
در حال حاضر، دکتر شهرام ملازاده مدیریت این شبکه را بر عهده دارند. این رادیو به سه موضوع اخبار، موسیقی و وضعیت ترافیک راه‌ها می‌پردازد و برنامه‌های آن به به شش بخش سحرگاهی، صبحگاهی، نیمروزی، عصرگاهی، شامگاهی و شبانگاهی تقسیم می‌شود. این رادیو، بر روی موج‌های اف‌ام (FM) و اِی‌ام (AM) به ترتیب در فرکانس‌های 104 مگاهرتز و 1188 کیلوهرتز در تهران قابل دریافت است.
رادیو ایران
رادیو ایران در حال حاضر دارای گروه‌های فرهنگ و اندیشه، جامعه، رویدادها، دانش، تاریخ و دفاع، ورزش و تفریحات و فضای مجازی است و از برنامه‌های شاخص آن می‌توان به به افق آفتاب، سلام صبح بخیر، فرهنگ مردم، خانه و خانواده، کافه هنر، کوی نشاط، شب به خیر کوچولو، عندلیب، ایرانشهر، حوض نقره، راه شب، گلبانگ، صبح جمعه با شما، پنجشنبه جمعه و نمودار اشاره نمود. این رادیو را بر روی موج اف‌ام رديف 90 مگاهرتز و ای‌ام رديف 558 كيلوهرتز می‌توان دریافت کرد.
